Zasypują nas memy. Felieton prof. Ryszarda Tadeusiewicza
Ważnym składnikiem komunikacji społecznej stały się memy. Komunikaty rozsyłane „do wszystkich”, najczęściej złożone z obrazka i dodanego do niego krótkiego tekstu. Zwykle (chociaż nie zawsze) memy mają charakter żartu. Często politycznego, chociaż memami „obłożone” są też różne dziedziny: kultura, przyroda, turystyka, technika - nie sposób wymienić wszystkich, bo jest ich zbyt wiele.
Ten felieton jest poświęco- ny kilku naukowym refleksjom na temat memów, chociaż jako przedmiot dociekań naukowych mem jest ciągle nie do końca zbadany. Zwłaszcza że szybko się zmienia! Obserwatorzy rozwoju internetu próbują w tej lawinie pomysłów i koncepcji wprowadzić jakieś klasyfikacje, chociaż można być pewnym, że wszelkie ramy i reguły zostaną przez żywiołowy rozwój memów rozerwane i wywrócone. Spróbujmy jednak odnotować niektóre znane już fakty.
Wyróżnia się memy proste i złożone. Memy proste są reakcjami na jakieś aktualne wydarzenia. Bierze się obrazek ilustrujący jakąś aktualną sytuację i dopisuje się do niego krótki, zabawny tekst (zwykle pisany białymi, obramowanymi na czarno literami) u góry i u dołu. Dla tych, którzy chcą tworzyć memy, powstały już specjalistyczne portale dostarczające narzędzi do tworzenia memów (nazywanych czasami memami szablonowymi) i ułatwiających ich dystrybucję. Jako przykład może służyć strona internetowa Demotywatory.pl. Przy tworzeniu memów często wykorzystuje się idiomy, osobliwości językowe z reguły nieprzetłumaczalne na inne języki, ale silnie rezonujące w duszy każdego Polaka.
Memy złożone to między innymi opisy rzeczywistości, które jednak opisują rzeczywistość fikcyjną w celu uzyskania reakcji emocjonalnej czytelnika - rozbawienia, ale często także celowo wywoływanego rozwścieczenia. Reakcję emocjonalną wywołują także memy budowane na kształt bezpośredniego zwrotu do odbiorcy (który czuję się „wywołany do głosu”). Memami złożonymi są też różne porównania na zasadzie (przykładowo) kiedyś-teraz albo obietnica-realizacja. Zabawny-mi memami są tak zwane hanuszki - wiadomości, w których celowo wprowadzony jest łatwy do wykrycia błąd.
Zostawmy jednak systematykę memów rozrywkowych i sięgnijmy do naukowych źródeł powstania memetyki - nauki opisującej ewolucję memów rozumianych jako jednostki informacji kulturowej. Termin „mem” wprowadził w 1976 roku biolog Richard Dawkins w książce „Samolubny gen”. Dowodził on, że podobnie jak w przyrodzie następuje przekaz i modyfikacja z pokolenia na pokolenie właściwości anatomicznych i fizjologicznych organizmów biologicznych, dyktowana przez ewolucję rozwijającą się na bazie genów, tak w kulturze istnieje przekaz i modyfikacja z pokolenia na pokolenie (ale także „poziomo” - od człowieka do człowieka!) pojęć i koncepcji zachodząca w umysłach ludzi. To jej bazą są właśnie memy.
Memy są w memetyce ro- zumiane szeroko, nie tylko jako omawiane wcześniej celowo rozprzestrzeniane wiadomości (często żartobliwe). Memy w ogólnym rozumieniu są elementami kultury, ideami które mogą być przekazywane, a także modyfikowane i rozwijane z pokolenia na pokolenie. Niektóre memy mają krótki żywot (na przykład moda), a inne utrzymują się przez wieki (religia).
Klasyfikacji owych ogólnie rozumianych memów dokonał Richard Brodie. Jego zdaniem istnieją memy-kategorie (dzięki nim klasyfikujemy elementy rzeczywistości), memy-strategie (decydujące o tym, co robimy w określonych sytuacjach) oraz memy-skojarzenia (wiążące różne memy w umyśle jednostki, co prowadzi do tworzenia i wykorzystania skojarzeń).
Na koniec mało znana ciekawostka. Otóż określenie „mem” było najwcześniej stosowane jako nazwa własna trzynastej litery kilku alfabetów semickich, głównie hebrajskiego.