Konspiratorzy z sądeckich gimnazjów, czyli o ruchach uczniowskich

1918. po latach zaborów W drodze do niepodległości ważną rolę odegrali gimnazjaliści i młodzież harcerska.

Już w 1900 r. gimnazjaliści w Nowym Sączu utworzyli związek Filomatów, tajną organizację patriotyczną. Posiedzenia Filomatów odbywały się w kolonii kolejowej u R. Pawlika, u Marynowskiego i Japiołła w Starym Sączu. Utrzymywano kontakty z podobnymi organizacjami w Galicji, a nawet w Poznaniu.

W 1906 r. powstało też koło Filaretów, założone przez Romana Mossoczego i Bolesława Barbackiego. Skupiało prawie 400 gimnazjalistów, a zasięgiem obejmowało szkoły żeńskie i starosądeckie.

Przysięgano, że „zawsze będę gotów złożyć życie i mienie na ołtarzu ojczyzny, a nawet krew przelać, gdy tego zajdzie potrzeba, (…) przyrzekam dbać o rozwój stowarzyszenia filareckiego, zachować tajemnicę, a nawet pod grozą wydalenia z gimnazjum pozostać wiernym sprawie narodowej”.

Filareci prowadzili wędrowne biblioteki, pomagali uboższym kolegom. Zebrania organizacji odbywały się w różnych miejscach (m.in. u Tadeusza Fydy na Piekle). Podczas spotkań wysłuchiwano referatów bądź utworów literackich członków. Wydawano gazetę „Emisariusz”. Latem chłopcy ćwiczyli na łąkach nad Dunajcem bądź wokół Nowego Sącza (musztra, taktyka, teoria walki, na rekwizytach teatralnych, czy szpadzie).